تفسیری بر قطعه "عقل و خرد" از آلبوم بی نام محسن چاوشی

باز هم غزلی از حضرت مولانا و دوگانگی تعریفش از خالق! غزلی با لحن گلایه آمیز که توامان میتوان مخاطب آن را شمس تبریز و همچنین خداوند متعال دانست. باز هم برای بار چندم‌ تاکید میکنم ‌آنچه در این نوشتار میبینید به هیچ وجه تفسیر نیست. چون‌تفسیر اشعار شخصیت فوق العاده ای چون مولانا نیاز به شناخت و مطالعه ای فراوان دارد. بزرگانی هستند که تمام عمر خود را صرف شناخت مولانا و اشعار و اندیشه هایش کرده اند و با این حال ادعایی برای امر بزرگی چون تفسیر ندارند. پس با این حساب بنده حقیر تنها به معنای این اشعار خواهم پرداخت و شما میتوانید برای درک بهتر به منابع موثق رجوع کنید.

 

تلخ کنی دهان من، قند به دیگران دهی
نم ندهی به کشت من، آب به این و آن دهی

- اوقات و احوال ناراحتت برای من است اما اوقات شیرین و سرخوشی ات برای مردم است. هیچ منفعتی برای من نداری،‌هیچ کاری برای من نمیکنی اما خیر تو به دیگران افزون است.

جان منی و یار من، دولت پایدار من
باغ من و بهار من، باغ مرا خزان دهی

- مانند جان من عزیزی، بهترین یار و دوست منی، بخت بلند و خوشبختی ابدی منی، مثل باغ همیشه بهار منی اما با این وجود. به خودت نیز ستم‌مکنی و اوقات خودت را نیز تلخ میکنی.

نکته: در مصرع دوم مولانا مخاطب شعر را به باغ همیشه بهار خودش تشبیه کرده، سپس اشاره میکند که باغ همیشه بهارش را همین مخاطب پاییزی و خزان زده میکند. پس با این وجود تعبیر صحیح این است که مخاطب این شعر به خودش نیز زیان و گزند وارد ساخته که از این بابت مولانا از او رنجیده خاطر است.

یا جهت ستیز من یا جهت گریز من
وقت نبات ریز من وعده و امتحان دهی

- یا با من سر جنگ و دعوا داری، یا از من میگریزی. وقتی که باید کام مرا شیرین کنی و به من لطف و محبتی داشته باشی دوباره مرا به وعده های مختلف و اما و اگر ها و آزمون های گوناگون می فریبی و باعث رنجش من‌میشوی.

عود که جود می‌کند بهر تو دود می‌کند
شیر سجود می‌کند چون به سگ استخوان دهی

- ساز عود وقتی سخاوت به خرج میدهد و کوشش میکند برای تو، برای دوری تو، برای خلق و خوی تو به صدا در می آید و ناله میکند. شیر با آن عظمت،‌در مقابل تو زمانی که به یک سگ پاره استخوانی میدهی کرنش میکند و از سخاوت و رحمت تو شرمنده میشود یا شاید به تعبیری آرزو میکند تا یک سگ باشد و از دستان بی دریغ و پر از رحمت تو روزی بگیرد.

نکته: عود، به معنای نوعی ساز ایرانی در شعر شاعران دیگر نیز کاربرد داشته است به عنوان مثال حضرت حافظ میگوید:

دانی که چنگ و عود چه تقریر میکنند؟

برگذرم ز نُه فلک گر گذری به کوی من
پای نهم بر آسمان، گر به سرم امان دهی

- از خوشبختی و خوشحالی اسمان ها را طی خواهم‌کرد اگر تفقدی به کوچه و خانه من داشته باشی و از کوچه ما گذر کنی، اگر به دیدارم بیایی و مرا به خاطر خطاها و اشتباه هایم‌مجازات نکنی از فرط خوشحالی میتوانم در آسمان ها قدم بزنم

عقل و خرد فقیر تو پرورش‌اش ز شیر تو
چون نشود ز تیر تو آنک بدو کمان دهی

- عقل و خرد و دانش در مقابل تو هیچ اند، همه ساخته و پرداخته توهستند، از تو روزی میگیرند. از تو تکامل میگیرند. اگر برایت گردنکشی کنند اگر در مقابل تو ناسپاس باشند آنها را به تیر خود مجازات میکنی و اگر نشد، کمان خود را به آنها تسلیم‌میکنی تا شرمنده بزرگواری و مناعت طبع تو باشند. به معنای ساده تر و مفهومی تر :
عقل و خرد ساخته تو هستند. اگر با تو سر ستیز داشته باشند تو با تدبیر خود چه با جنگ و چه با صلح دوباره مطیعشان خواهی ساخت.

در دو جهان بننگرد آنک بدو تو بنگری
خسرو خسروان شود گر به گدا تو نان دهی

- کسی که چشمش به حقیقت تو باز شود و تو به او الطفات داشته باشی دیگر برایش تمام دنیا بی ارزش میشود. کسی که تو به او الطفات خاصه داشته باشی هر که باشد هر چه باشد حتی اگر فقیر ترین مردم یا بی دانش ترین آدم‌ها باشد، بر اثر لطف و عنایت تو، گویی شاه شاهان و بزرگ بزرگان میشود.

گه بکشی گران دهی، گه همه رایگان دهی
یک نفسی چنین دهی، یک نفسی چنان دهی

- با توجه به بیت قبلی که در اجرای این غزل با خوانش محسن چاوشی حذف شده است:
گشتم،‌جمله شهر ها نیست شکر مگر تو را
با تو مکیس چون کنم؟ چون تو شکر گران دهی؟

باید دو بیت را با هم‌معنی کرد تا مخاطب نوشتار فهم بهتری داشته باشد.

- در تمام شهر گشتم، چون تو شکر فروشی نیست. با تو جای چانه زدن نیست، حتی اگر شکر تو گران تر از باقی شکر ها باشد
یا به عبارت مفهومی تر: در تمام عالم اگر بگردم از تو با دانش تر و شیرین نظر تر پیدا نمیکنم،‌پس هر ناز و کرشمه ای داشته باشی برای من قابل قبول است
ودر ادامه:
تو گاهی این شکر را با خِسَت و تنگ نظری وزن میکنی و گران میفروشی،‌گاهی همه را به یکباره رایگان به کسی میبخشی! تکلیف من با تو روشن نیست و از درکم‌خارج‌است چرا اینگونه ای؟
نکته:
مکیس/ مکیس کردن به معنای چانه زدن است.

 

برای خواندن بقیه ی تفاسیر آثار محسن چاوشی در قسمت دسته بندیها "شعر و موسیقی" را انتخاب کنید.